Минтимер Шаймиев: «Тукай сыграл большую роль в том, что мы выбрались из политических бурь 90-х, став сильнее»

Уважаемые соотечественники! Дорогие гости!

Проводимое с большим размахом сегодняшнее научное собрание, посвященное 135-летию со дня рождения нашего великого Тукая, при участии наших тюркских братьев, ученых из городов нашей страны — весьма приятная картина. Большое спасибо всем за это! Эта встреча подтверждает, что Габдулла Тукай выходит за временные рамки века, в котором он жил, и всегда стремится в будущее. Это означает, что Тукай всегда рядом с нами!

С этой точки зрения, мы — счастливое поколение. С детства мы росли, познавая этот мир через стихи Тукая, принимая его так, как писал поэт. «Нужно к делу приучаться с малых лет», «кончил дело — гуляй смело» и другие наставления впитывались в наши души сами по себе через Тукая.

Возможно, отсюда происходит и мое поклонение Тукаю на протяжении всей жизни. Помню, как мы приехали в Казань в первый раз на учебу со словами: «О Казань! Мечта и гордость! Лучезарная Казань!», как говорил наш Тукай, и со старанием потянулись к знаниям, культуре, искусству, говоря: «Здесь науки, здесь искусства, просвещенья вольный мир».

Вероятно, из-за своей горькой судьбы гениальный Тукай познал этот мир очень рано и очень глубоко. Поэтому и кажется, что он заранее подготовил ответы на возникшие перед народом в будущем важные вопросы. Безусловно, необходим жизненный опыт, чтобы понять это!

Мы — счастливое поколение. С детства мы росли, познавая этот мир через стихи Тукая, принимая его так, как писал поэт

Стоит лишь вспомнить политические бури начала 90-х годов ХХ века. Я считаю, Тукай сыграл большую роль в том, что мы сумели выбраться из них не только невредимыми, но и не отклонившись ни вправо, ни влево, закалившись, став сильнее. Мы благодарны нашим мудрым писателям и поэтам, ученым того времени, которые сумели смело довести свои мысли не только на площадях, но и с официальных трибун. Последовав за Тукаем, они заявили:

На русской земле проложили мы след
Мы — чисто зеркало прожитых лет

Тукай сам ответил тем, кто желает вбить клин между народами:

Вовек нельзя нашу дружбу разбить
Нанизаны мы на единую нить...

До сих перед глазами то, как на I Всемирном конгрессе татар, стоя в полном зале, не скрывая радостных слез, мы пели: «О язык родной, певучий, о родительская речь»… Таким образом, «Родной язык» Тукая объединил наш рассыпанный по всему земному шару народ!

А уже когда «черные души» начали гнать наш народ в чужие страны, я вспомнил следующие строки нашего Тукая:

От рожденья до кончины за родной живя чертой,
Мы срослись навеки плотью с почвой родины святой!
Отвечаем не изустно, но в печати — навсегда:
Если лучше вам, туда пожалте сами, господа!

Слава Аллаху, и в XXI век мы вошли с Тукаем.

Начав заниматься восстановлением Болгара в 2010 году, мы пролистали тома Тукая. И наша надежда оправдалась. В 2014 году Болгарский историко-археологический комплекс был внесен в список Всемирного наследия ЮНЕСКО. Генеральный директор ЮНЕСКО того времени Ирина Бокова специально приехала в Татарстан для вручения сертификата.

Наш великий Тукай написал эти строки 110 лет назад, будто предвидел такое историческое событие:

Пусть поверят все народы в то, что есть булгар земля,
Пусть от зависти бледнеют, наши доблести хваля!
Чтоб народа светлый разум до восьмого неба мог
Вознестись и нас навеки осчастливил грозный бог!

Мы должны принять эти строки и как благословение, и как завещание, и как наставление. Важно и другое: 100-летие Габдуллы Тукая было внесено в календарь международных и всемирных праздников ЮНЕСКО. Указом ЮНЕСКО 1986 год был объявлен годом Габдуллы Тукая.

Прошедшее испытание временем творчество нашего великого поэта звучит актуально и сегодня. В первую очередь в основе этого лежит народность творчества Тукая

Мне удалось побывать во многих странах, увидеть обычаи, национальных героев, искусство этих народов. Есть у меня привычка: если вижу что-то, начинаю задумываться, искать, есть ли у нас соизмеримые им сильные и впечатляющие образы? Почему нет? Ведь у нас есть Шурале! Шурале очень популярен в искусстве, литературе. Чего стоит повидавший мир один балет «Шурале» Фарида Яруллина! Шурале также смотрит на нас с произведений Баки Урманче и других выдающихся живописцев. Даже дети изображают его как «обаятельного Шурале».

Словом, творчество Тукая остается неиссякаемым источником вдохновения на пути сохранения народа и его сбережения для будущего не только для деятелей культуры, искусства, литературы, но и для каждого из нас. И я уверен в том, что грядущие века так же услышат его. В целом прошедшее испытание временем творчество нашего великого поэта звучит актуально и сегодня. В первую очередь в основе этого лежит народность творчества Тукая. Поэтому в начале XX века его стихи распространяются по всему тюркскому миру, а он превращается в своего поэта родственных народов.

Слава Аллаху, и в XXI век мы вошли с Тукаем

В этой связи название конференции «Габдулла Тукай в культурном пространстве XX—XXI вв.» обладает глубоким смыслом, поскольку творчество поэта уже давно пересекло национальные границы, оказывает большое влияние на развитие культуры тюркских народов.

Участие известных экспертов из Азербайджана, Казахстана, Турции, Узбекистана и российских городов, таких как Махачкала, Симферополь, Москва, Казань, Уфа, Саранск, Челны, Елабуга, в этом авторитетном научном собрании показывает, что интерес к творчеству поэта растет, родственные народы всесторонне изучают его.

Я верю в то, что эта конференция станет эффективным шагом в академическом изучении личности и творчества Тукая в гуманитарных науках, популяризации созданного поэтом литературного и культурного наследия во всем мире.

Поздравляю участвующих в конференции наших уважаемых гостей, ученых, литераторов, переводчиков, изучающих, широко распространяющих творчество Тукая, всех нас с большим юбилеем. Желаю вам здоровья и новых творческих успехов!

В единстве наша сила!

Хөрмәтле ватандашлар! Кадерле кунаклар!

Бөек Тукаебызның тууына 135 ел тулуга багышлап, төрки кардәшләребез, илебез төбәкләре галимнәре катнашында, зурлап үткәрелүче бүгенге фәнни җыен — гаять күркәм күренеш. Моның өчен барыгызга да зур рәхмәт! Бу җыен Габдулла Тукай иҗатының үзе яшәгән гасыр кысаларыннан чыгып, һәрдаим киләчәккә үрләп баруын дәлилләп тора. Димәк, Тукай һәрвакыт янәшәбездә!

Бу яктан без — бәхетле буын кешеләре. Без бу дөньяны сабый чактан ук Тукай шигырьләре аркылы күреп-белеп, ул язганча кабул итеп үстек. «Яшьләй тырышырга» кирәклеге, «эш беткәч кенә уйнарга яравы» һәм башка үгет-нәсихәт күңелләре безгә Тукай аша, үзеннән-үзе сеңеп барган, күрәсең.

Минем үземнең гомер буе Тукайга мөкиббән булуым да шуннан киләдер, мөгаен. Хәтерлим, без, укырга дип, беренче тапкыр Казанга, Тукаебыз әйткәнчә, «И Казан! Дәртле Казан! Моңлы Казан! Нурлы Казан!» — дип барып кердек, «Монда хикмәт, мәгърифәт һәм монда гыйрфан, монда нур», — дип тырышып-тырышып белемгә, мәдәнияткә, сәнгатькә тартылдык.
Даһи Тукаебыз, үз язмышы бик ачы булгангамы — дөньяны бик иртә һәм бик тирән аңлаган. Шуңа күрә дә, киләчәктә милләт каршында килеп туачак хәлиткеч сорауларга җавапларны да алдан әзерләп куйган кебек тоела. Сүз дә юк, моны аңлар өчен тормыш тәҗрибәсе кирәк!
XX гасырның 90 нчы еллар башындагы сәяси давылларны гына искә төшерик. Алардан исән-имин генә түгел, уңга-сулга тайпылмыйча, чыныгып, көчәеп чыгуыбызда да Тукайның роле зур дип саныйм. Ул чорда мәйданнарда гына түгел, рәсми трибуналардан — фикерләрен кыю җиткерә белгән, зирәк язучы-шагыйрьләребезгә, галимнәребезгә рәхмәтлебез. Алар, Тукайга ияреп:

«Рус җирендә без әсәрле, эзле без,
Тарихында бер дә тапсыз көзге без», — дип белдерделәр.

Милләтләр арасына чөй кагарга теләүчеләргә дә төгәл җавапны Тукай бирде:

«Һич бетәрме бу тарихи бергәлек? –
Без туган — бер җепкә бергә теркәлеп»...

Бу яктан без — бәхетле буын кешеләре. Без бу дөньяны сабый чактан ук Тукай шигырьләре аркылы күреп-белеп, ул язганча кабул итеп үстек

Беренче татар конгрессында, шыгрым тулы зур залда, аягурә басып, сөенечле күз яшьләрен яшермичә: «И туган тел, и матур тел», дип җырлавыбыз хәзер дә күз алдымда... Җир шары буйлап сибелеп яшәгән милләтебезне Тукайның «Туган теле» әнә шулай яңадан берләштереп куйды!

Ә инде «кара йөзләр» безнең халыкны чит илләргә куалый башлагач, Тукаебызның түбәндәге юллары искә төште:

«Монда тудык, монда үстек, мондадыр безнең әҗәл;
Бәйләмеш бу җиргә безне Тәңребез(гыйззе вә җәл)...
Ап-ачык бу бер җаваптыр, сүздә түгел, басмада:
— Если лучше вам,
Туда сами пожальте, господа!»

Аллага шөкер, ХХI гасырга да Тукай белән күчтек.

2010 елда Болгарны тергезү белән шөгыльләнә башлагач, Тукай томнарын актардык. Һәм өметебез акланды.

2014 елда Болгар тарих-археология комплексы ЮНЕСКО Бөтендөнья мирасы исемлегенә керде. Ул чакта ЮНЕСКОның генераль директоры Ирина Бокова сертификат тапшыру өчен Татарстанга махсус килде. Бөек Тукаебыз, әлеге истәлекле вакыйганы алдан күргән шикелле, 110 ел элек болай дип язып калдырган:

«Дөньяда болгарлар әле дә бар икәненә ышансыннар;
Якты бәхетебезгә көнләшсен һәм үзләре дә омтылсыннар.
Татарларның бөеклеге, даны — сигез кат күкләргә китсен;
Мәңге, һәрвакыт бу милләтне ходаем бәхетле итсен».

Бу шигъри юлларны үзебезгә фатиха дип тә, васыять дип тә, нәсихәт дип тә кабул итәргә тиешбез. Шунысы да бик мөһим: Габдулла Тукайның 100 еллыгы ЮНЕСКОның халыкара һәм бөтендөнья бәйрәмнәре календарена кертелгән. 1986 ел ЮНЕСКО карары белән Габдулла Тукай елы дип игълан ителде.

Гомумән, бөек шагыйребез иҗаты, вакыт сынавын үтеп, бүген дә заманча яңгырый. Моның нигезендә, беренче чиратта, Тукай иҗатының халыкчан булуы ята

Миңа бик күп илләрдә булырга, андагы халыкларның гореф-гадәтләрен, милли геройларын, әкияти сыннарын күрергә туры килде. Гадәтем шундый: күрәм дә, уйлана-эзли башлыйм: бездә шуларга тиң көчле һәм тәэсирле образлар бармы? Ә ник булмасын? Шүрәлебез бар бит! Сәнгатьтә, әдәбиятта Шүрәле бик популяр зат. Фәрит Яруллинның дөньялар гизгән «Шүрәле» балеты гына да ни тора! Бакый Урманче һәм башка күренекле рәссамнар әсәрләреннән дә Шүрәле — безгә карап тора. Аны балалар да «сөйкемле Шүрәле» дип ясыйлар.

Җыеп әйткәндә, Тукай иҗаты — милләтебезне саклау һәм киләчәккә җиткерү юлында, мәдәният, сәнгать, әдәбият әһелләренә генә түгел, һәркайсыбызга бетмәс-төкәнмәс илһам чишмәсе булып тора. Һәм, иманым камил, ул киләчәк гасырларга да ирешәчәк.

Гомумән, бөек шагыйребез иҗаты, вакыт сынавын үтеп, бүген дә заманча яңгырый. Моның нигезендә, беренче чиратта, Тукай иҗатының халыкчан булуы ята. Шуңа күрә аның шигырьләре ХХ йөз башында ук бөтен төрки дөньяга тарала һәм ул тугандаш халыкларның үз шагыйренә әйләнә.

Аллага шөкер, ХХI гасырга да Тукай белән күчтек

Бу нисбәттән, конференциянең: «Габдулла Тукай XX–XXI гасырлар мәдәни киңлегендә» дип аталуы да тирән мәгънәгә ия, чөнки шагыйрь иҗаты инде күптән, милли чикләрне үтеп, төрки халыкларның мәдәнияте үсешенә көчле йогынты ясап килә.

Бу мәртәбәле фәнни мәҗлескә Азәрбайҗан, Казахстан, Төркия, Үзбәкстан илләреннән һәм Россиянең Махачкала, Симферополь, Мәскәү, Казан, Уфа, Саранск, Чаллы, Алабуга шәһәрләреннән күренекле белгечләр катнашуы шагыйрь иҗаты белән кызыксынуның көчәя баруын, кардәш халыкларның аны күпьяклап өйрәнүен күрсәтә.

Әлеге конференция Тукай шәхесен һәм иҗатын гуманитар фәннәрдә академик дәрәҗәдә өйрәнү, шагыйрь тудырган әдәби һәм мәдәни мирасны дөньякүләм таныту юнәлешендә — нәтиҗәле адым булыр дип ышанам.

Конференциядә катнашучы хөрмәтле кунакларыбызны, Тукай иҗатын өйрәнүче, киң таратучы галимнәребезне, әдипләребезне, тәрҗемәчеләребезне — барчабызны да олы юбилей тантанасы белән тәбрик итәм. Сезгә саулык-сәламәтлек һәм яңа иҗади уңышлар телим!

Бергә булыйк — бердәм булыйк!