«Казах халкы 45 ел көтте дә ышанды да Бауржанга Советлар Союзы Герое исеме бирелер дип»
«Реальное время» говорит по-татарски: директор астанинского университета еще об одном славном имени времен Великой Отечественной войны
В «Реальное время» обратились коллеги из Казахстана, которые прислали в редакцию перевод своей статьи с казахского на татарский. Героем публикации является известный командир Великой Отечественной войны, панфиловец, участник битвы за Москву Бауыржан Момышулы. Ему посвящена повесть Александра Бека «Волоколамское шоссе». Предлагаем вниманию читателей эту публикацию.
Бауржан Момыш улы
Озын тарихыбызның һәр мизгелендә халкыбызның даңын күтәргән ул, кызлары аз булмаган.
Илебездә сөттәй оеп утырган имин кавымына төрле кыенчылыклар килгәч, үз көчләрен жәлләмичә илем дип, җирем дип халкыбызның ныклы уллары, галимнәре, шагыйрьләре көрәшкә чыга иде.
Халкыбызның рухани үсешенә, яшьләрнең киләчәгенә хәзердә без бик зур ышпныч тотабыз. Инде югары хасият, халкыбызның бар сыйфатлары бер адәм буенда булса ни булыр иде? Шулай була микән? Чыннан да була!
Аның дәлиле Бауржан Момыш улының үткән гомере.
Бауржан Момыш улы 1910 елның 24 декабрьдә хәзерге Жамбыл өлкәсе Жуалы районының Күлбастау авылында, терлекче гаиләсендә дөньяга килә. 1929 елны Әулияата мәктәбенең 9 классын бетерә. Аннан соң төрле хөкүмәт эшләрендә эшли: райисполком секретаре, район прокуроры, Советлар Союзы Промбанк консультанты булып.
1932 елны Бауржанны хәрби хезмәткә алалар, ул анда взвод командиры була. Бөек Ватан сугышы башланыр алдыннан Бауржан Момыш улы 105 артиллерия дивизиясенең командире иде. Казахстаннан, Киргизиядән килгән гаскәри 1073 полк төзелә, Бауржан Момыш улы батальон командире итеп билгеләнә. Алар башка полклар белән бергә немец-фашист илбасарларын кертмәскә көрәшәләр.
1942 елның 10 апрелендә аның аттестация битендә болай дип язылган иде: «Капитан Момыш улы Бауржан бик сәләтле, ихтиярлы, тәвәккәл таләпчән командир, үзенең карамаклыгындагы хәрби хезмәткәрләргә авыр сугыш бурычларын куя иде. Немец-фашист илбасарлары белән сугышканда үзенең батырлыгын, егетлеген күрсәтте».
1942 елның августыннан үзенең туган Панфилов дивизиясенең командире итеп билгеләнә.
1955 елда Бауржан Момыш улы полковник дәрәҗәсендә авыру сәбәпле гаскәри эшеннән бушатыла.
Александр Бекнең «Волоколамское шоссе» повестендә баш катнашучы панфилов офицере, Мәскәү оборона батыры Бауржан Момыш улы иде. Александр Бек бу китапны аның (Бауржанның) әйткән сүзләреннән, истәлекләреннән җыйнап язган иде.
Бауржанның батырлыгы халкыбызда күп еллар буена сакланып килде. Шул вакыттан алып казах халкы Бауржан исеме белән бәйле.
Бауржанның каһарман батырлыгы башка ил халыкларына да тарлды.
Бөтен дөнья укучылары төрле телләргә әйліндерелгән «Алпамыс» дигән китапны укып, Бауржанны белделәр, казах халкын белә башладылар. Бу китапны укыганнан соң бар халык Бауржанны күз алдына китереп, шундый батыр, көчле, дәрәҗәле икәнен белделәр.
Шул вакытта, үкенечкә каршы, Бауржанның батырлыгы, кыюлыгы, иң яхшы сыйфатлары дөрес һәм тирән бәяләнмәгән иде. Ул бер вакытта та һич кемгә дә башын имәде, үзенең батырлыгын һич вакытта да киметмәде. Моның турында «Известия» гәзитенең «Неторопливое признание» дигән мәкаләсендә болай дип язылган иде:
«Да и кто мог подумать, что легендарный комбат-панфиловец, державший оборону у стен Москвы, на Волоколамском шоссе, Бауржан Момыш-улы, чей колоритный образ так ярко выписан Александром Беком, уничтоживший со своим батальоном в боях у деревни Горюны и железнодорожной станции Матренино около 600 фашистов, — никогда не носил такого высокого звания. В народной молве — и не только у казахов — у русских, украинцев, других — он всегда был и оставался героем. Жил, воевал, умер героем. Непризнанным при жизни, но настоящим».
Безнең гомеребездә кыен, үкенечле вакыйгалар да бик күп булды. Борынгы тарихны онытып, киләсе тарихны карасак илебез бай, тормышыбыз яхшырак дип торганда ачлык булып, ярты халкыбыз ачлыктан үлде. Кем уйлаган шул вакытта халкыбыз турында? Як-яктан күчеп килгәннәр әзрәк хәлләрен җыеп җир минеке, түр минеке дия башладылар. Аны кем уйлаган шулай булыр дип.
Бөтен илгә билгеле булган Бауржанның да батырлыгын, кем уйлаган аның батырлыгын искә алмаслар дип. Мөмкин аның үзенең дә сәбәпләре булгандыр. Без беләбез Бауржанның турылыгын, һич кемгә дә башын имәвен, аның горурлыгы күпләргә охшамагандыр. Үз вакытында лаеклы исемгә ия булмаганы меңләгән халыкның күңеленә кыенлык тудырды.
Бауржанның ир булып яшәве дә, ир булып үлүе дә халкыбызда бик зур горурлык тудырды. Бауржанның Алтын Йолдызын үзе вакытында күрмәсә дә, без хәзер күреп куанабыз, шатланабыз.
Язучы Әзелхан Нуршайыков республика гәзите битендә болай диде: «Казах халкы 45 ел көтте дә ышанды да Бауржанга Советлар Союзы Герое исеме бирелер дип». 40 ел буе хөкүмәт вәкилләре моны эшкә ашырмады. Бауржан Момыш улына сугышчан, хәрби хезмәтләре, батырлыгы өчен: «Кызыл Байрак ордены» һәм «За боевые заслуги», «За оборону Москвы», «За победу над Германией» медальләре тапшырылды.
1990 елда, Советлар Союзының соңгы көннәрендә Президентыбыз Нурсултан Абиш улы Назарбаев тырышлыгы белән Бауржан Момыш улына «Советлар Союзы Герое» исеме бирелде.
Бүген Бауржанның 80 еллыгына багышланган тантаналы көннәрдә, Бауржан кебек абруйлы аталарыбызның изге гамәлләре аркасында безнең Илебезне Аллаһы Тәгалә саклап йөрсен. Шундый куанычлы көнне дөреслек турында әйтми тора алабызмы? Бауржанның хыялдан эшкә ашканының нәтиҗәсе, аның батырлыгы, егетлеге җиңеп чыкты.
Уйланып күрик әле, нинди көч биргән Бауржанга аның халкы, иле, алтын бишеге. Каһарман балаларны аналар тудыра. Тарих дигәнебез – илебезнең тәкъдире, ирләрнең тәкъдире – халыкны авырлыктан көрәшеп саклап чыгарды. Илне саклап калу өчен үзенең көчен, җанын җәлләми көрәшә ир кеше. Шундый батырлар халыкның арасыннан чыккан. Мондый батырлар илен таныта, дәрәҗәсен күтәрә. Халыкка кыенчылыклар килгәндә мондый адәмнәр һәрвакытта булганнар. Бауржанның да туганнан башлап үлгәнгә чаклы аның кыюлык, йөрәклелек, егетлек сыйфатларын күрергә була. Бар авырлыкны күргән, җиңеп чыккан Бауржан казах халкының югары дәрәҗәле, данлыклы улы.
Бауржанны Бауржан иткән – аның яшәгән заманы. Яшь солдатлар Мәскәү шәһәре кырындагы карны ерып 5 мәртәбә атакага, 207 мәртәбә сугышка кереп, 27 рәт тактик белемнәрен кулланып җиңеп чыктылар. Ул үзләренең җиңеп чыгуларына бик ышанды.
Командир Бауржан Момыш улы үрнәкле стратег, тактик, белемле психолог иде.
Ул һәрвакытта кырындагы яшь солдатларга җиңү куәте бирде, аларның барсының да эчке дөньясын да белә иде. Үз иленең тарихын белү аркылы, халкын белү аркылы солдатлар арасында аның авторитеты бик югары иде.
Бауржан Момыш улы сугыш мәйданында күргән кыенчылыкларны, хәрби хезмәткәрләребезнең батырлыгын, егетлеген, кыюлыгын үзенең дәфтәренә истәлектә калсын дип, киләсе буынга җиткерер өчен яза башлады. Аның китаплары Бөек Ватан сугышына багышланган казах әдәбиятенең иң даңлыклы шәҗәрәсе булып санала.
Бауржан Момыш улының язган җыентыклары: «Дневник офицера», «История одной ночи», «За нами Москва», генерал И.В. Панфилов турында «Наш генерал» биографик повесте һәм «Наша семья» исемле хикәяләр җыентыгы. Шушы эшләре өчен 1976 елда Бауржан Момыш улына Казах ССР-ның хөкүмәт премиясе бирелә.
Аның сәнгатьле әсәрләре киләчәк буынга бик яхшы тәэсир итә. Мәктәпләрдә уку программаларына Бауржан Момыш улының яшь чагын, гаскәри, хәрби хезмәтләрен укучылар бик горурланып укыйлар, аның тормышын, батырлыгын искә алалар.
1944 Бауржан Момыш улы Казахстан компартиясенә хат яза: бөтен уку урыннарында, гыйлем, закон, хөкүмәт эшләре казах телендә булырга тиеш дип. Казах телен шул вакытта аңламаучы түрәләр, аның дәрәҗәсен төшереп казах телен куллануга юл бирмәделәр. Аның казах телен өйрәнү, белү, бигрәк тә яшь буынга бүгенге көндә дә бик мөһим.
Казахстан халкы Бауржан Момыш улын бик яратты. Аның турында күп китаплар язылды, туган балаларына Бауржан дип исемнәр куштылар.
Бауржан үзенең 37 яшендә (1947 ел) болай дип яза: «Мин үлгәч, без белмәдек аның кадерен дип халык иртән әйтә, минем 80 яшемне, 100 яшемне искә алып, данлап үткәрәчәк». Аның бу сүзләре бик дөрес булып чыкты.
Аның яшьтәшләре, замандашлары азаеп бара, Бауржан Момыш улының батырлыгы гасырдан гасырга сузылачак. Ул казах халкының батыр улы булып мәңге кала.
Безнең илебездә хәзер Бауржан кебек батыр, патриот улларыбыз, кызларыбыз бик күп.
Безнең төп максатыбыз илебезне, аның бәйсезлеген саклап калу.
Бауржан Момыш улының исеме казах халкының йөрәгендә мәңге сакланачак.
Мырзатай Жолдасбеков, «Шабыт» сәнгать университетын «Куркыт Ата» фәнни тикшеренү институтының директоры,
Астана, Казахстан
Справка
БАУЫРЖАН
Ұзақ тарихымыздың қай белесінде де халқымыздың абыройын өсіріп, ұлттың мақтанышына айналған даналар да аз болмаған. Ел шетіне жау тиіп, сүттей ұйып отырған бейбіт қауымның басына қатер төнгенде халық ұранын байрағындай желбіретіп, елім деп еңіреген түкті жүрек, мықты білек ұлдардың да, елдің, жердің амандығын, бауырдың бүтіндігін көксеген басалқалы билердің де, жалын атқан жырымен, жүрекжарды сырымен алыс-жақынды бірдей баураған от ауызды, орақ тілді абыз ақындардың да талайының атын атай аламыз. Ұлттың рухани асқақтатып, мерейін өсірген, келер ұрпақты күнес биік, мұзарт шыңдарға шақырып тұратын халықтың жақсысы мен жайсаңын біз қашанда мақтаныш тұтамыз.
Ал енді осыншама қымбат қасиет, сирек сипаттың бәрі жиналып келіп бір адамның бойына бітсе қалай болмақшы? Сондай бола ма өзі? Болғандай қандай! Оның дәлелі – Бауыржан Момышұлының өнегелі, отты өмірі.
Тарихымыздың тап осындай шын мәніндегі жұлдызды сәтінде жүрегіміз жарыла жаппай қуансақ, еш әбестік бола қоймас. Біз осы күнді, осы сағатты жарты ғасыр бойына асыға күттік. Өйткені, көп ұлтты мемлекетіміздің елдігі сынға түскен екі талай кезеңде ерлігімен даңқы асқан жас қазақ офицерінің атын жеңістер шежіресінің алғашқы беті жазылмай жатып-ақ, жалпақ далаға жария қылған еді. Сөйтіп оның батырлығы мен батылдығына жұрт түгел таңқалған-ды. Қай майданда қайсар сарбаз да, қайсар сардар да аз болмас. Бірақ, қатардағы батальон командирінің қайсар ақылына көрген де, естіген де бірдей таңдай қақты. Оның шын мәніндегі жұлдызды сағаты сонда туған еді. Сдан бері ондай абырой биігі бір сәт те аласарып көрген жоқ. Бауыржанның жұлдызды сағаты нағыз жұлдызды ғұмырға, жұлдызды дәуренге, тек бір кісі үшін ғана емес, бүкіл ұлт үшін жұлдызды дәуір, жұлдызды ғасырға ұласты. Содан бері қазақ деген сөз Бауыржан атымен қосақтаса айтылып, Бауыржан деген сөз қазақ деген сөздің ең ұлы, ең терең, ең асқақ баламасына айналды.
Сол жылдары жас қазақ ақынның жан жүректі жарып шыққан:
Жатса да алыс
алабұртып қан майдан,
Есіміңді есітеміз
шалғайдан.
Сен сүйетін
Сарыарқадан самалды,
Жетісудан
Сені тосып сарғайған.
Құлдық! – дейміз
батыр деген даңқыңа,
сені туған
Қалың қазақ халқына,
қуанамыз
ерлігіңе, ағажан.
Дақ салмаған дана баба даңқына, —
деген жалынды шумақтары көптеген ұлттар мен мемлекеттердің ең дуалы ауыздары алуан тілде шын көңілден қостаған ерлік дастанына жалғасты. Дүниенің түкпір-түкпіріндегі оқырмандар Александр Бектің әлемнің негізгі тілдерінің бәріне дерлік аударылып, миллиондаған тиражбен басылып шыққан «Арпалыс» кітабын оқу арқылы бір Бауыржанды танып қана қоймай, бүкіл қазақ халқының ерлік сипатын, дархан мінезін тани түсті. Оқып қана қойған жоқ, екі көзі оттай жанған, алмас қылыштай жарқылдаған жас құдіреттің – жас қазақ офицерінің сымбатына да қызыға қарады. Сондай күллі әлем түгел білген, түгел сүйсінген асыл азаматтың еңбегі мен ерлігі еленбегені, ескерілмегені әділеттен хабардар әрбір жүректі жаралары, әрбір сананы шымықтырары айтпаса да түсінікті еді. Бауыржан арғы-бергіде талай мерейленген халқымыздың биік мерейі, нұрлы шырағы еді. Сонымен қоса оны тәкаппар басын бір сәт те игізбегенмен, ет жүрегін талай сыздатқан көпе-көрінеу әділетсіздік – талай жерде у жұтқан қасіреті мол халқымыздың жүрегіне мықтап байланған шер-шемен еді ғой.
Бұлай ойлайтын тек біз ғана емес екенбіз. «Да и кто мог подумать, что легендарный комбат-панфиловец, державший оборону у стен Москвы, на Волоколамском шоссе, Бауыржан Момыш-улы, чей колоритный образ так ярко выписан Александром Беком, уничтоживший вместе со своим баталаьоном в боях у деревни Горюны и железнодорожной станции Матренино около 600 фашистов, — никогда не носил такого высокого звания. В народной молве – и не только у казахов – у русских, украинцев, других – он всегда был и оставался Героем. Жил, воевал, умер Героем. Непризнанным при жизни, но настояшим», — деп жазылды «Известия» газетіндегі «Неторопливое признание» атты мақалада. Айтса айтқандай емес пе, бұлай деп кім ойлаған…
Зады, көрмегені жоқ көнбіс халқымздың ұзына-ұзақ тарихи жолында «бұлай болады деп кім ойлаған» дегізбей қоймайтын өкінішті нәрселер көп-ақ қой. Әргі тарихты қойып, осы ғасырды-ақ алаайықшы. Жаңа заманға енді жетіп, ел қатарлы еңсе көтереміз, гүлденеміз, көркейеміз деп отырған бейбіт күнде, айдың-күннің аманында алапат ашаршылыққа ұрынып, халықтың жартысына жуығы қырылып қалады деп кім ойлаған… Халқым деп зар илеген асыл ағаларымыз сол өз халқының жауы аталады деп кім ойлаған… Қиын қыстау кезеңде қиыр-қиырдан көшіп келгендердің қайсы бірінің ес жиып, етек жапқан соң «жер де менікі, төр де менікі» деп шыға келетінін кім болжаған… Сол сияқты ерлігі бүкіл елге мәлім болып, аты аңызға айналған Бауыржан Момышұлының батырлығы ресми түрде мойындалмауы мүмкін-ау деп те кезінде кім ойлаған?! Себебі де көп шығар, дәл бүгін соның жауабын іздеп несіне дал болып шаршайық. Туралығы, тіктілігі, тектілігі қасиетімен қатар қасіреті де болған Баукеңнің біртуар бітімі, мәрт те морт мінезі өзіне кедергі де болмады деп те айта алмаймыз. Қалай дегенде де мұның өзі күні кешеге дейін қазақ халқының асыл перзенттеріне жасалған сан қилы әділетсіздіктердің бірі боп келді деп ашыныңқырап айтпасқа амал қалмай тұр. Сонау сұрапыл соғыз кезінде-ақ құлай сүйіп, құдіреттей қадір тұтқан Бауыржандай батырының өзіне лайықты атағын ала алмай қалғаны тұтас бір халықтың көңіліне келіп, мың-мыңдаған жандардың жүрегінде әділетке деген күмәнді күшейте түскенін жасырып-жабудың да реті жоқ шығар.
Ерлікті жасау да, ер болып өлу де талай азаматтың қолынан келген. Ал ер болып өмір сүре білу, ұзақ ғұмырдың бір сәт, бір сағатында ерлік ғұрпынан айнымай өмәр сүре білу, қашан да алдыңда тұрғандай қайсар өмір сүре білу – біз көрген жанның ішінде тек Баукеңнің ғана қолынан келді. Бұл тек кез келген жұмыр басты пенденің тағдырынан ғана емес, кез келген ұлттық тарихтан табыла бермес аса сирек рухани құбылыс еді.
Ендеше біз Баукеңнің омырауына бәрібір қадалмайтын Алтын Жұлдызды әділеттің бәрібір жеңбей қоймайтындығының даусыз дәлеліндей көріп қуанамыз.
Баукең жайында үзбей жазып келе жатқан қаламгер Әзілхан Нұршайықов таяуда республикалық газет бетінде: «Қазақ халқы Бауыржанға Совет Одағының батыры атағы берілуін 45 жыл арман етті. Қырық жыл үкімет басында отырған өзімшіл, әкімшіл, шеншіл, шекпеншіл, жылтыр басшылар халықтың бұл арманын іске асырмады. Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақ ССР Президенті болғанына бір жыл толған жоқ, сегіз ай ғана болды. Қазақ халқының нағыз бел баласы осы азамат сегіз айдың ішінде халқымыздың бұл асыл арманын жүзеге асырды. Бүгін Байыржанның 80 жылдығына және оған Батыр атағы берілуіне арналған осы салтанатты күндерде Нұрсұлтан Әбішұлын кезінде арманына жеткен, жетпей кеткен Бауыржан сияқты асыл ағалардың әруағы қолдай берсін», — деп жазыпты.
Осындай қуанышты күні біз Әділдік туралы толғанбай тұра аламыз ба?
… Анамыздың ақ сүтіндей қасиетті осы бір ұғымды қиялдан шындыққа, мақсаттан нәтижеге айналдыру дегенде Бауыржандай азаматтық, Бауыржандай күрескерлік керек екен.
Олай дейтініміз Бауыржанның сонау қан майдандағы алғашқы ерліктері де халыққа жасалған қиянатты, адамзатқа жасалған қиянатты жоққа шығаруға бағышталған-ды.
Бұнымыз бүгінгідей мереке-думанда көп айтыла беретін көтерме сөз, көпірме сөз емес екенін көпшілік дұрыс түсінеді деп білемін.
Бір сәт ойланып көрейікші, Бауыржанды Бауыржан еткен қандай күш? Ең алдымен, өзінің елі, алтын бесігі. Өткені даналарды тарих толғатып, аналар босанады. Ал тарих дегеніміз – ел тағдыры. Ол тағдыр ерлер тағдырынан түзіледі. Ерлер тағдыры – ел тағдырын тұйықтан шығаруға бағытталған табанды күрес.
Ер қадірі ел қысылғанда білінеді. Елін қысылтпай, қиямет-қайымға өзі бас тігу ердің ғана қолынан келеді…
Тағдырдан да, алыс-жақын, жос-жараннан да көл-көсір жақсылықты көп көре бермеген біздің жұртымыз басына іс түскен қай тұста да медетті өз қарымымен, көсемді өз бауырынан тапқан. Халқының басына түскен қарлы қарату тауқыметті қайыспай көтеріп әкете барар нар тұлғалы азаматтардан ешқашан құр алақан қалып көрген емес.
Өйткені ел мүддесін жақтай білмей, ер танылмайды. Ер танылмай тұрып, елі танылмайды. Елінің мерейі өспей тұрып, ерінің мейманасы тасығаны бақ емес – сор. Нағыз азамат халқы қайғыдан қан жұтып отырғанда қағанағы қарқ, сағанағы сарқ болып жүре алмайды.
Күні кеше ғана көз алдымыздан кеткенімен, көңілімізден ешқашан кетпейтін асыл Баукеңнің іңгәләп дүниеге келген сәтінен уһілеп дүниеден өткен сәтіне дейінгі бар ғұмырын ойша сараптар болсақ, санамыздың алдымен аңғарары, алдымен ұғары осы болар еді.
Бүгінгі сіздер мен біздерге, болашақ ұрпаққа Баукең қалдырған асыл аманаттың ьірі – ұлттық мақтаныш сезімін үкілеп ұстау, ұлт намысын аяққа басқызбау. Сонау 1942 жылдың өзінде қойын дәптеріне: «Ұлттық мақтаныш – ұлт азаматының мызғымас заңы, қасиетті ісі. Кімде-кім өз ұлтын құрметтеп, оны мақтаныш етпесе (ал әр ұлтта да мақтан тұтарлық жайлар бар) ол барып тұрған азғын...» деп жазған ағамыз көз жұмғанша өзінің халқын емірене сүйіп, туған елінің намыс туын желбіретіп өтті, ойдан шығарылған «ұлтшылдықтан» құтыламыз деп жүріп ұлтсыздыққа тұтылған кешегі жасық жылдарымызда жұрттың жігерін шарықтай жанитын шамырқанған асыл сөздерін айтып өтті. Интернационалист болудан бұрын интернационалист атануды көбірек көздеп, ұлтын тезірек ұмытуға ұмтылған қайсыбіреулердің жапқан жаласына, жаққан күйесіне, жазған арызына жасымай, дегенінен танбай өтті.
Сонымен Бауыржанды Бауыржан еткен ең алдымен, елі екен. Елі болғанда да талай ықылым заманның талай өткелегінен өте жүре өз бойындағы жігер мен қайратты, алыс-жақынға бірдей мейірбан елдік пен кеңдікті, төрге жеткен соң басымды оздырам деп, есікте тұрып сағын сындыртпайтын, ар мен намысты ауылының шабылған, малының қырылған, бағының ұшқан, туының жығылған жеріне тастап кетпей, жүрегінің түбіне түйіп, жүйкесінің тінімен тігіп, ұрпақтан ұрпаққа, ғасырдан ғасырағ жеткізе білген асыл сүйек абзал рухты туған халқы қазақ халқы екен. Сол халықтың бойындағы бар мінез, бар құлық, бар қасиеті, бар көрік қапысыз тоғысып қанға сіңген, бір тұлға болса ол – Бауыржан. Бауыржан – тек бір ұлыстың, бір шаңырақтың сағына күткен перзенті, қуанып көрген қызығы емес, бүкіл бір халықтың жетер мерейі, табар абыройы болды. Ол тарихтың адам айтқысыз қиянатын көріп, төрдегі басы есікке шыып қала жаздаған халқының осымен екінші рет әлгіндей есікке жеткен басын қайтадан төрге шығарып беріп отыр. Бауыржан Момышұлының туған халқы алдындағы еңбегінің ұлылығының өзі де, міне, осында.
Өздеріңіз ойлаңыздаршы. Қиянаттың қақ-соғын көрудей көріп, әбден жүйкелеген халық әбден төзімді тастап, жігердің, сабырды тастап намыстың айтқанымен әрекетке көшті. Ұйытқымалы дәуірдің қым-қуыт шытырманында өмірдегі өз орнын, болашаққа ұмтылар жолын іздеді. Бұл – Бауыржанның жарық дүниеге алғаш көз ашқандағы көрген шындығы. Сол сергелдең бір сәт тыншып, арпалысқан арман дегеніне жетіп, көздеген мақсат көз көрімге енді келді ме деп тұрғанда, сергелдең ізденісте жол бастаған, серпінді күресте көш бастаған көзі ашық, құлағы түрік, саналылар санаты әуелі бір-бірімен алжасты, артынан қай жағы да қиянаттың қанжығасына байланып, баршаның көз алдындағы тарих санасынан әркімнің көңіліне күдік қалдырған беймағлұм тұңғиыққа сүңгіді. Ай тумай солған, таң ағармай сөнген жұлдыздардай сол бір тұлғалармен бірге ел үміті де әлсіреп, келешекке деген сенімді де қалжыратты. Тапқан-таянғанынан әп сәтте таланып, өзгелердің өзіне деген сенімінен де айырылып, құлазып қалған халқының қуарыңқы тіршілігі – азамат болып, ат жалын тартып мінген Бауыржанды есейткені шындық. Алыстағы ауылдың, қияндағы жұртының осы бір жұпыны ахуалы тайга арасындағы казарма тұрмысында дойыр ұстап додаға түскен бабалар қақтығысының әрі ұқсап, әрі ұқсамайтын әскери өнердің соңына түскен жас маманның қиялын қандай саққа жүгірткенін ім білсін?!
Сонымен Бауыржанды Бауыржан еткен және бір шешуші күш – оның тартысқа толы шытырман заманы болды. Тек тартыстың тұсында туып, ағаның ағаға, бауырдың бауырға қол көтергенін көріп, кейде адалдық орнына арам, арамның орнына адал жүріп кететіндігін аңғарған ақынжанды жас сардар Москва түбінің қалың қарына малтыға жүріп, бес рет қоршауды бұзып, жалпы саны 207 рет қос бастап, ұрысқа кіріп, әскери ғалымдардың айтуынша 27 рет соғыс тарихында болмаған тактикалық жаңалық жасағанда неге сенді? Әділеттің барына сенді. Адамгершіліктің жеңетініне сенді. Жүріп жатқан қанды шайқасты екі сипатты мемлекеттің, екі сипатты әскери техниканың, екі сипатты әскери өнердің тайталасы деп емес, бағзыдан бақиға созыла беретін әділет пен қиянаттың, зұлымдық пен ізгіліктің, айуандық пен адамгершіліктің арасындағы бітіспес күрестің әбден шегіне шыға асқынған бір тұсы деп ұқты. Ондай тайталаста қаруы мықтыны сенімі мықты, үсті бүтінді намысы бүтін жеңеді деп сенді.
Командир Момышұлы жетік стратег, асқан тактик болуымен қоса, сұңғыла психолог та еді. Ол жауынгердің жан дүниесін ұрыс даласының диспозициясынан да гөрі үңіле зерттеді. Сол арқылы өзіне сендірді, өзіне сендіру арқылы халқына сендірді. Көшпелі жұрттың орашолақтығы жайындағы, көшпелі сананың тайыздығы мен пәтуасыздығы жайындағы көптен жүрген көлденең ұғымдарды жоққа шығарды. Өз халқыңды танытудың, мойындатудың бірден бр жолы – оның парасат биігін, сарабдал санасын, баянды мақсат-мүддесін айқын да терең білу деп ұқты.
Мұндай ерлік білекті ғана емес, білікті ердің ғана қолынан келеді. Мұндай жүйелілік өз ісін ел ісімен, өз тағдырын ел тағдырымен, өз құлығын халқының құлқымен терең тоғыстыра алатын, тарихи жауапкершілікті терең сезінетін тұлғаның ғана қолынан келеді.
Біздіңше, әскери қызметтен мезгілсіз босаған офицерге араға уақыт салдырмай қалам ұстатқан да сол тарихи жауапкершілік еді. Кеше өзі көрген, өзі бастан кешкен, өзін тебіренткен кез келген ұрпақтың басында болмауға тиісті, бірақ кез келген ұрпақтың білуге тиісті ащы шындықты, айбынды шындықты, жеңіліске, ұтылысқа, қорлық пен зорлыққа арналмаған адам тіршілігінің күрделі шындығын, намысқа сүйенсе ғана көркейтіп, намыстан қол үзсе, күйрей бастайтын адам рухының асқақшылдығын дәл өзі секілді қаз-қалпында жеткізе алатын қапысыз куәнің жоқтығын сезінген шынайы азаматтық жауапкершілік еді.
Бауыржан бұл жолы жалғандық, әлеуметтік бөспелік, даңғаза мақтан сынды рухани дұшпанның қырық бұлтақ айла-шарғысының жолын кесіп, соны ұрпақтың сезімі мен парасатын айдай ақиқаттың өзімен бетпе-бет жолықтыруды мақсат етті. Ол мақсатына жетті. Оның кітаптары – екінші дүниежүзілік соғыстың қазақ әдебиетіндегі көркем шежіресінің арлы ды нәрлі беттері.
Халқымыздың бағзыдан ақыны – батыр, батыры – ақын болып келетін дәстүрінің осы ғасырдағы үздік үлгісі – Бауыржан Момышұлы. Баукеңнің көркем туындыларын оқып, мақал-мәтелге айналып кеткен қанатты сөздерін естіген адам оның қан майданда қол бастаған ерлігінің де, бейбіт күнде халқына еркелеп өткен серілігінің де, мынау ноқталы заманда ештеңеге мойын ілдірмей кеткен ерлігінің де бастау-бұлағы халықтық тәрбиеде, өзі жасынан жаттап өскен батырлық дастандарда, бабалардан қалған бата-тілектерде жатқанына көз жеткізе түседі.
Бауыржан Момышұлының азаматтық белсенділігіне, перзенттік парызға адалдығына дәлел ретінде мына бір мысалды келтіруге болар еді. 1944 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің сол кездегі хатшысына хат жазады. Майданнан аз уақытқа демалысқа келген Баукең бұл хатта Алматыда көрген-білгенін баяндап, қазақ тіліне төне бастаған қатерге дабыл қағады. Хаттан үзінді келтірейік:
«Осы таңда қазақ тілін «дөрекі, икемсіз, топас, кедей тіл… Онымен айтайын деген ойыңды, пікіріңді еркін айта алмайсың...» деп дұрыс бағаламай, жала жауып, теріс зиянды жағдайдың құлдығында жүрген ұғымсыз, жалқау, «дүмше молда дін бұзардың» кебін киіп, сәлдесін орап, тіл бұзушы азамат, азаматшалар да, жүгенсіз, арсыз топастар да қазақ арасында молайып келе жатқанға ұқсайды.
Қазақ тілінің байлығы жетпегендіктен деген дәлелсіз былжыр өзінің ана тілінің үдесінен шыға алмай – құр қалған, оған көңіл бөлмеген сормаңдайлардың, ұлт мақтанышы сезімінен, ұлт намысынан ажырап, «шөре-шөре» болып артта қалған надандықтан туған сылтау ғана болуы керек», — дейді Баукең өзінің хатында. Ойын дәлелдей келіп, нақты ұсыныстарын айтады. Баукеңнің: «Аяқ асты елеусіз болып кеткен қазақыландыру мәселесі алдымен қазақтардың өздерін тіл жөнінен тәртіптеуден басталып, барлық үкімет, кеңсе, ғылым, оқу, өндіріс, өнеркәсіп орындарында қайтадан әділдікпен көтеріліп қолға алынуы жөн» дегені қазіргі мемлекеттік тіл мәртебесінің талабындай емес пе? Дәл бүгін айтылғандай ғой.
Бауыржан Момышұлы тек майдан даласында ғана емес, жазу столының басында ғана емес, аттап басқан әр қадамында, береке мен берекесіздік, пәтуа мен пәтуасыздық ию-қию араласып жататын күнделікті қарабайыр тұрмыстың кез келген сәтінде өзіне тән рухани жауапкершіліктен бір сәт ажырап көрген емес. Бұл Баукең тірі кезінде-ақ мәрмәр ма, гранит па – тас тұғырға мініп ап, содан түспей қойған екен деген сөз емес. Жоқ. Ол кәдімгі жұмыр басты пенделердің ешқайсысынан артық дәулет те, дәреже де жиған жоқ. Қажет десеңіз, олардың көбіне қарағанда, өмірден өз ұпайын алып қалу жағынан әлдеқайда кем соғып, кенде қалып жатты. Бірақ Баукең өзінің ең басты қасиеті – ел жолында басын, шындық жолында барын пидаға шалатын рухани қайсарлығынан бір сәт айнып көрген емес. Оны әкім де алдай алмады, жағымпаз да арбай алмады. Ағайын оны күлдікөмеш күйкі есепке көсеу қып сала алмады. Бейбіт күндердің қан майданға бергісіз шытырман шырғалаңдарында қашан да саяқ жүріп, сара сөйледі. Қол бастап, шайқасқа кіруден аулақ тұрды. Бұл реттен қарағанда, ол ғылымдағы, өнердегі, әдебиеттегі, әкімшіліктегі қай аға, қай іні, қай қатарлас замандасына да атымен ұқсаған жоқ.
Бауыржандай дара тұлғаларды табиғат ана қай заманда да, қай халыққа да сирек сыйлайды. Сондықтан да Баукең өмір бойы ел махаббатына бөленіп, халқының қадірлісі, аяулысы, еркесі болып өтті. Халқы Баукеңді алақанында аялап, ол жөнінде неше түрлі аңыз-әңгімелер де шығарды, абзал атын ардақтап, Бауыржан есімін мың-мыңдаған нәрестелеріне ырым етіп қойды. Соғыстан оралғаннан кейінгі қырық жылдың ішінде халықтың Баукеңе деген ыстық сүйіспеншілігі бір сәт те суымай, соған сай батырдың биік бейнесінің сынық сүйем аласармай өткені қалай дегенде де қызыға қарайтын ғажап жай. Бүкіл бір ұлттың мұрат тұтар арман-бейнесіне айналған Бауыржандай аңыз-адамның жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысында жүрек дүрсілін мотор гүрілі естіртпей кеткен ызу-қиқу уақытта өмір сүргені, расында да, таң қаларлық құбылыс.
Момышұлы феноменінің тағы бір сыры – біздің қоғамдық организміміздің тамыр-тамырын қуалай сіңіп кеткен дерттерде, социализмнің әу бастағы асыл мұраттарын бұрмалап, бұтарлап жіберген әміршіл-әкімшіл жүйенің табиғатынла жатқандай. «Жұрт айтса болды, көп айтса көндінің» заманында, еркін ой тұмшаланып, ең батыл байламдар әрі кеткенде ас үйде айтылған кешегі кезеңде халық көлгірсуді, жалтақтауды, жарамсақтануды білмейтін, мән-мансап, шен-шекпен іздеп шаршамайтын, ойындағысын қай жерде де ірікпей айтып, қасқайып жүре беретін Баукеңді көріп, көрмесе алыстан атына тойып, туралықтың туы жығыла қоймағанына көз жеткізетін, соны дәтке қуат ететін.
«Қадірін білмеппіз ғой тірі кезде, —
Деп жылар сорлы қазақ мен өлгенде.
Ұрпақ атар сексен мен жүздегімді,
Тарихтың түкпірінен сөз келгенде,» —
деген шумақты Бауыржан Момышұлы 1947 жылғы желтоқсанның 6-сы күні жазған екен. Сонда ғой Баукең отыздың жетісінде ғана. Бұл атақтан басы айналған жас полковниктің астамшылығы емес, өз бағасын білген азаматтың сөзі екенін уақыт көрсетіп берді. Біз бүгін, міне, сол сексенін атап отырмыз. Ертең тоқсаны, жүзі келеді, ұрпақ алмасды. Баукеңнің көзін көргендер дүниеден өтіп, бейтаныс буын келеді өмірге. Бірақ қаншама аумалы-төкпелі күн туса да, өзі жанын сала қорғаған көп ұлтты Отаны барда, перзенттік жүрекпен сүйіп өткен туған халқы барда Бауыржан Момышұлының аты ұмытылмай, даңқы ғасырлардан ғасырларға жететініне, ерлігі елге аңыз болған күйі ұрпаұтан ұрпаққа кететініне еш күмән жоқ.
Баукең дүниеден озғалы да, міне, тоғыз жылға кетіп барады. Уақыт не нәрсеге де әділ қазы, қатал төреші дейтін болсақ, осы жылдардың өзі Бауыржан Момышұлының атақ-абыройын арттыртып, зарықтырып жеткен Алтын Жұлдыз. Бұл баршамыздың жұлдызымыз. Елдің махаббатына бөленіп, аты аңызға айналған асыл ағамыздың Отан алдындағы еңбегі кеш те болса әділ бағасын алғаны бүкіл республика жұртшылығын, исі қазақ баласын ерекше қуанышқа кенелтіп отыр.
Баукең Жұлдызды болған күн – халықтың жұлдызы жанған күн.
Бауыржанның аты ел басына күн туған қандай сын сағатта да халқының аузына алдымен түсті. «Шіркін, осындайда Бауыржан болар ма еді!», «Шіркін, осындайда Бауыржан сөйлер ме еді», — деген сөз ол кеткен соң, әсіресе көп айтылды. Әсіресе бүтін елдің іргесін сөгіп, сағын сындыруды мақсат еткен кешегі бір күндері кқп айтылды ғой. Ондайдың өкінішсіз өтпейтіні, сірә, белгілі. Бірақ Бауыржанды берген халық бұл жолы да халық екенін таныта білді. Беделін түсірем деп, беттен алғандарға бола, белін жықпады. Биікте жатып, Бауыржан ерлігін естіп өскен ұрпақ уақыт биігінен табылардай ақыл, парасат, тәуекел таба алды. Тәңірден де, тағдырдан да көл-көсір рахым көре қоймаған, алыс-жақынға бірдей аңқылдап, бірдей құшақ ашқан пейіліне сай пейіл таба бермеген халқымыз тарихтың қай уақтысының тұсында да ел жүгін қайыспай көтеріп әкете берер қатепті қара нардай азаматтарға ешқашан кенде болып көрген жоқ. Шүкір, қазір де кенде емес, Осындай асыл азаматтар, ел перзенттері мен көсемдеоі көш бастап алдымызда да жүр, білек қосысып, тілек қосысып қатарымызда да жүр, лек-легімен соңымыздан да ілесіп келеді. Біздің қауымның елемей, ескермей жүргендері әлі де аз болмас. Ендігі жерде өз санатымызға мұқият үңіліп, халық үшін айтары бар, істері бар әр азаматтың жанына қосшы қосып, қарымына қанат байлап отыру – баршамыздың ортақ парызымыз.
Өйткені тарих тағы да өрге сілтеп отыр. Тағдыр тағы да қиын-қиын сындар тосуда. Оның бәрінен абыройлы өту үшін Бауыржанның тәуекелі мен қайсарлығы, намысқойлығы мен жауапкершілігі керек. Заманның алдында ұрпақтың, әлемнің алдында халықтың сағын сындырмайтындай арлылық, табандылық, ұстамдылық керек. Баукең таға алмай кеткен Алтын Жұлдыз асқақ армандарға бастаған асқаралы шеруіміздің жолына нұр құйсын!