Празднование Маулида 100 лет назад: богословские споры, набитые карманы мулл и радость детворы

Политические репрессии за проведение Маулида

Верным признаком приближения месяца рабиуль-ауваль является появление в соцсетях картинок либо с поздравлениями «Пусть будет благословенным праздник Маулид», либо с предупреждением «Праздновать Маулид — это нововведение». Но еще до появления социальных сетей споры об этом шли сначала на страницах рукописей, затем печатной книги, а потом и периодической печати. Поэтому хочу представить читателям выдержки из дореволюционной татарской периодической печати.

Судя по всему, первоначально празднование Маулида в наших краях не везде было сильно распространено. Инициаторами этих празднований стали муллы, которые учились за пределами страны. Например, исследователь Рафис Джимдихан приводит слова известного казанского педагога Шахара Шарафа: «Автор в своем тексте говорит, что наши имамы и преподаватели стали праздновать этот праздник только в последнее время, после того как они вернулись, отучившись в Стамбуле и Египте» («Мактап», №2, 22/01/1914).

Но, похоже, это новшество пришлось по вкусу другим муллам. Вы наверняка помните духовного отца российских мусульман Зайнуллу хазрата (ишан Зайнулла Расулев, — прим. ред.)? Он сам, вернувшись с учебы из Турции, провел в своей деревне праздник Маулид (это был 1872 год). Другие увидели в этом преступление, ревнивые муллы из соседних деревень написали на него донос, и губернатор Оренбурга сослал Зайнуллу ишана в Кострому. Троицкий преподаватель Рахимджан Атнабаев в уфимской газете «Тормыш» об этом пишет следующее: «Среди причин ссылки хазрата было и проведение праздника Маулид. Как известно, у нас не было традиции празднования Маулида. Когда хазрат вернулся из хаджа, он посчитал этот обычай хорошим нововведением и ввел его. Доносчики же посчитали, что это хороший довод для жалоб и воспользовались этим. Узнав о том, что хазрат проводит Маулид, они заранее сообщили об этом чиновникам, и тем скрытно наблюдали за ними (празднующими)» («Тормыш», №600, 1/03/1917).

Богословские споры

Как я и говорил ранее, вопрос о том, правильно или нет проводить праздник Маулид, впоследствии был поднят в периодической печати. В журнале «Шура», который выпускался в Оренбурге, была очень интересная рубрика — «Мурасала ва мухабара», то есть «Письма и обмен новостями». В этом разделе отвечали на вопросы касательно литературы, истории, а также религии. Конечно, на большинство этих вопросов отвечал сам редактор — Ризаетдин бин Фахретдин (будущий муфтий Ризаетдин Фахретдин, — прим. ред.). Не обошел журнал и вопрос о Маулиде: «В настоящее время российские мусульмане отмечают День рождения нашего пророка (мир ему и благословение). По случаю Маулида в медресе бывают дают выходные. В этом году были слышны дискуссии между учеными. Некоторые, опираясь на хадис «выдуманная вещь, которой нет в нашей религии, отвергается (не принимается)», говорят, что «действия в Маулид не приемлемы». Разъясните, пожалуйста, этот вопрос». Этот вопрос о повелении религии в отношении праздника Маулид в журнал прислал преподаватель по имени Нурель-Гаян Атлангильди. Ризаетдин Фахретдин после рассказа об истории праздника пишет следующее: «Если кто-то отнесет проведение праздника Маулида к поклонению и религиозному деянию, то это, безусловно, будет отнесено к (разряду порицаемых) нововведений. Если же человек не будет относиться к действиям Маулида как к поклонению и разрешенному со стороны шариата, то в этом случае оно будет отнесено к разрешенным деяниям. Поскольку есть опасность впадения в нововведение, ведущему к заблуждению, то праздник Маулид не следует рассматривать как религиозное действо. Если же оно будет в числе обычных светских и разрешенных дел, то нет необходимости со стороны шариат объявлять его запретным» («Шура», №2, 15/01/1914).

Предводитель казанских богословов (улема) Галимджан Баруди этот вопрос видел иначе. Во втором номере журнала «Ад-дин валь-адап» выходит его статья о Маулиде. В своей статье он останавливается на истории этого праздника, форме его проведения, его языке и в конце выражает свое мнение о его правильности: «Я, ваш покорный слуга, думаю так: в прежние времена (большинство) людей были очень сознательными, обладателями сильной религии, они были обладателями здравых верований и веры… Поэтому у них не было необходимости праздновать только день рождения Посланника Аллаха или месяц его рождения, они каждый месяц, каждый день воспринимали как Маулид, проводя его в благодарности Всевышнему и благих деяний» («Ад-дин вал-адаб», №2, 12/04/1906).

Таким образом, по мнению Галимджана Баруди, благие деяния, которые древние выполняли каждый день, современные люди исполняют лишь раз в год, поэтому проведение Маулида не (от) увеличения религиозности, а ее уменьшения. В других статьях, посвященных Маулиду, рассказывалось о целях празднования этой даты, форме проведения, поздравлениях и биографии пророка. Статью, опубликованную во втором номере 1914 года, он посвятил тому, как проводится праздник Маулид. Потому что в то время его празднование проникло в народную жизнь и теперь споры перешли в другую плоскость — когда этот праздник отмечать, как и каким образом.

Вопросы языкознания

Муллы, придерживающих старых взглядов, считали, что проведение Маулида заключается в чтении древних книг на языке, который не понимали люди (на арабском, турецком). Об этом можно найти интересную статью в оренбургской газете «Вакыт»: «На третий день после пятничной молитвы мы пошли на собрание по поводу Маулида, который проводил один богатый человек из близкого окружения Габдульгазиза-эфенди. Молодой имам, обучившийся в Египте, прочитал на арабском касыду (поэму) о Мавлиде, которая, несмотря на то, что содержала многие преувеличения и вымыслы, декламируется во многих городах России. Все люди, несмотря на то, что ничего не понимали (кроме разве что мулл), искренне слушали произведение. После этого был прочтен Коран, сделали молитвы, раздана милостыня, муллы со словами «пусть будет принято» рассовали деньги по карманам. Когда началось угощение, руководитель Каргалов Габдеррахим с разрешения мулл справедливо спросил: «Хазраты! Из этого прочитанного на арабском [произведении посвященному] Маулиду мы ничего не поняли. А нельзя ли это произведение прочитать на нашем языке, на тюрки, или пересказать на тюрки, чтобы мы могли понять?».

На это один из мулл закричал в ответ: «Маулид написан на арабском, покойный Исхак хазрат читал его на арабском, поэтому и мы читаем его на арабском».

Не знаю, насколько этот ответ соответствовал заданному вопросу, читатель пусть сам решает. Тем не не менее, несмотря на то, что Габдеррахим эфенди ничего не понял или из-за эмоционального ответа хазрата, или его величественного вида, подумав, «наверное, это и есть ответ на мой вопрос», он закрыл рот и все принялись есть.

Увидев, как несправедливо закрыли рот Габдеррахиму эфенди, а особенно меня возмущало то, что в этот священный месяц везде читаются эти неправильные касыды, я вновь поднял этот вопрос. Смотря на Габдеррахима эфенди, я сказал: «Господин! Если бы я был на вашем месте, то я бы спустился еще на одну ступеньку и спросил бы у хазратов: «Хорошо, оставим вопрос, читать ли произведения на арабском или тюрки, а вообще, читать на Маулид правильно ли?».

Как только я это произнес, как большая часть мулл набросилась на меня со словами «Эй, дурак! Ну ты и дурак! У тебя есть сомнения в правильности чтения Маулида? Ты — дурак!». Хорошо, что я не сидел рядом с ними, а то драки было бы не избежать. Я же в ответ лишь посмеялся над их простодушием: «Конечно, хазраты! У меня есть очень большие сомнения».

После этого мы долго спорили с хазратами, а точнее, ругались. Моими сторонниками оказались лишь Габдулла хальфа из деревни Иманкул и Гумар хальфа из Каргалов. Остальные все были против. Гумар хальфа то ли из-за страха, то ли из-за нежелания конфликтовать с окружающими муллами, когда другие не слышали, сказал мне: «Твои словы очень правдивы, но если мы сделаем, как ты говоришь, то карманы и желудки наши будут пусты. Поэтому самый сильный довод Маулида — это вопрос желудка и кармана».

Сельчане ждут Маулида

Учитель Фатих Сайфи в газете «Йолдыз» опубликовал репортаж из деревни Ак-егет (Цивильский уезд) о проведении здесь Маулида. Он в этом материале ругает консерваторов-мулл за то, что все ходят по домам и проводят Маулид. На словах «ходят по домам» мне вспомнилась другая статья под названием «Маулид в Мишарстане». Там рассказывалось о том, что муллы ходили по домам, читали Коран и даже сами раздавали милостыню беднякам. Это все очень красиво описано, и не удержусь привести несколько абзацев из этой статьи:

«Вот в дверь вошли четверо детишек, которые были чуть меньше нас. Они начали читать что-то вроде молитвы. Завершалась декламация словами «И снова пришел месяц Маулида». Прочитали и остановились. Мама им дала из мешочка сухофруктов. Папа дал им немного денег. Мы все месте помолились Аллаху. Дети ушли и чаепитие продолжилось. Вскоре зашли еще несколько групп ребят, также спели похожие мелодии и ушли. Мама сказала, что «дети исполняли мунаджаты (религиозные песнопения), если будете учиться в школе, и вы также будете исполнять», призвав нас к чтению. Я захотел стать учеником в медресе (шакирдом), но никому об этом не сказал.

На звук «мунаджат (религиозное песнопение, — прим. ред.) начался!» все старшие сестры бросили все свои занятия и вещи, что были в руках, и собрались у окна, которое смотрело на мечеть. Мы также выбежали из-за стола и пошли к окну, но у него для нас уже не было места. Мы вышли на улицу. На улице около соседского дома Халимы-абыстай собрались женщины, девочки и наши друзья по играм. Все смотрели на минарет мечети. Минарет мечети сиял от развешанных разноцветных фонарей. Человек с минарета, с того места, откуда произносят азан, очень душевно исполнял мунаджаты. Вскоре вышли и сестры, мы слушали песнопения до полуночи.

Нас разбудили рано утром. Сказали, что нужно не спать до восхода солнца. Нас помыли. Еще того как встали, отец приготовился идти на намаз, надел свою чалму, сидел и читал суру «Ясин». Отец стал обращаться к Аллаху, а мы должны были говорить «аминь» после каждой просьбы. Мы все дружно повторяли «аминь». Отец ушел на молитву. Из печи вытащили выпечку. На стол постелили скатерть. Два больших каравая и один поменьше водрузили на стол. Все ждали мулл.

Когда муллы вошли в дом, мы успели забежать за занавеску, отделявшую женскую половину дома, раньше сестер. Зашли муллы и сели за стол. Старый хазрат начал читать Коран. Отец сел рядом с муллами, а мама скромно расположилась на коленях за занавеской и искренне слушала чтение. Муллы начали говорить «аминь». Мы увидели как отец, мама и сестры повторяли вслед за ними слово «аминь». Они не отвечали на наши вопросы, и тогда мы подняли таким же образом руки, и тоже начали говорить «аминь». Большие караваи взяли муллы, а поменьше — муэдзин. Отец дал двум муллам денег побольше, а муэдзину достался медяк. Муллы сделали молитву и ушли. Я [вдохновленный увиденным] захотел стать муллой» («Кояш», №24/01/1914).

Молодежь же ратовала за то, чтобы Маулид праздновали по-современному. Бурхан Шараф, работавший в газете «Вакыт», в статье под названием «Мы приветствуем Посланника Мухаммада» призывает в праздник Маулид побольше давать людям информацию о пророке Мухаммаде: «Маулид — самый лучший способ вспомнить пророка, изучить его биографию. В связи с этим хорошо бы, если наше духовенство во всех мечетях во время священного Маулида рассказывало народу правдиво и проникновенно про посланника Аллаха и его жизни».

Под влиянием восточной культуры празднование Маулида распространяется во многих областях и начинает проводится в интересном формате для детей. Тот же Фатих эфенди подробно описывает новую форму празднования Маулида: «В субботу в мечети после полуденной молитвы для народа устроили собрание по случаю Маулида. Прочитав полуденную молитву, молодой имам из махалли по имени Нурулла объяснил вкратце людям всю важность праздника. Шакирды хором читали Коран, различные касыды, благославение пророку (салават), также было прочитано несколько подходящих стихов наших поэтов. Маулидовское собрание для женщин прошло в женском медресе. В субботу утром собралось много женщин. Силами учительниц и преподавательниц школа к празднику была подготовлена надлежащим образом, украшена различными цветами» («Йолдыз», №1118, 1914).

Праздник детям

Эта традиция начала проникать не только в деревни, но и города. Первый детский вечер, посвященный празднику Маулиду, впервые проводится в клубе «Шарык» в 1913 году, а уже 25 и 27 января 1914 года проводятся два вечера. В детском журнале «Ак юл» об этом празднике было подробно написано и размещены фотографии с его празднования. Газеты «Кояш», «Йолдыз» описывали этот праздник. Согласно описаниям из журнала «Ак юл» клуб снаружи был украшен поздравлением с Маулидом, выполненном электрическими гирляндами. На праздник, кторый должен был начаться в 5 часа, некоторые дети пришли уже в 3 часа. В программе был спектакль «Ведьма», после этого было чаепитие. Потом начались выступления детей, они пели, рассказывали стихи. Фатих Амирхан в своей статье в газете «Кояш» писал, что пели Фатима Гумерова, Марьям Рахманкулова. Есть версия, что на размещенной фотографии в хоре девочек присутствует Сара Садыкова, будущая известная татарская певица. В завершении мероприятия хор из 40— 50 детей поет стихотворение Г. Тукая «Всегда уповай на Аллаха». После концерта старшие девочки играют с малышами, танцуют с ними, раздают подарки. В первый вечер пришло 243 детей, которым было от 5 до 10 лет, за ними присматривало 40 девушек, это не считая организаторов, на второе мероприятие пришло 150 детей. Несмотря на то, что вечер был платным, клуб ничего не заработал, а наоборот лишь понес убыток в 200 рублей. Вечера проходят с большим успехом, и в 1915 году, несмотря на то, что уже шла война, в газете «Кояш» сообщалось, что «в кассах билетов хватило не всем». Эти детские праздники распространяется в других регионах, где жили мусульмане.

Если брать в целом, то по древней традиции в месяц Маулид пытались делать как можно больше дел, связанных с благотворительностью. Например, в 1915 году в столовой, открытой для детей из бедных семей солдат, ушедших на войну, в честь Маулида по ииницативе Гаиши Юнусовой готовится угощение, раздаются подарки и гостинцы. Владелец гостиницы «Булгар» Гарабшах Рамазанов в качестве помощи своим работникам раздает подарки по случаю Маулида.

Мероприятия в честь празднования Маулида проводились не только в Казани, но и в других городах. Например, уфимский ахун Джихангир Абызгильдин (о нем недавно написал в «Реальном времени» Альфрид-остаз Бустанов) обратился с особым прошением к главнокомандующему военных в городе и получил разрешение для солдат на то, чтобы они смогли послушать Маулид в Первой мечети. Следует отметить, что церемония празднования Маулида в Уфе заканчивалось демонстрацией волоса Пророка, который хранился у муфтия.

Начало Первой мировой войны, а затем и революция 1917 года не дают распространиться празднованию Маулида. Только зарубежные татарские диаспоры продолжают праздновать этот день. Например, для татар, живущих в Финляндии, Японии, Манчжурии, Турции этот день становится поводом для праздника и обращения к истокам своей религии. В советский период Маулид забывается, люди ограничиваются празднованием только Уразы и Курбан-байрама. В последние годы Маулид вернулся и вместе с ним, как и 100—150 лет назад, вернулись религиозные споры.

Илче Мөхәммәд — бездән аңа сәлам!

Мөселман календарендә рабигеләүвәл ае җитүенең билгесе — социаль челтәр сәхифәләрендә «Мәүлид бәйрәме мөбарәк булсын!» кебек котлаулар яки «Мәүлид бәйрәме — бидгать!» дигән кисәтүләрнең кинәт кенә күбәеп китүедер, мөгаен. Элек исә, социаль челтәрләр (монда «ятьмәләр» сүзе дөресрәк булыр иде кебек тоела миңа) булмагач, мондый бәхәсләр башта кулъязма, аннан басма китаплар, ә соңрак газета-журналлар аша барган. Сезгә бу мәсьәләгә кагылышлы инкыйлабка кадәр чыккан матбугат язмаларыннан текст өземтәләре тәкъдим итәм.

Дөрес, безнең җирлекнең кайбер төбәкләрендә мәүлид бәйрәме бик таралмаган була, шуңа күрә бәхәсләр дә әллә ни күренми. Башта бу чара чит илләрдә укып кайткан кайбер муллалар тарафыннан уздырыла башлаган. Мәсәлән, Казанның күренекле мөгаллиме Шәһәр Шәрәфнең Мәүлид турында язган сүзләрен бу бәйрәмнең тарихын өйрәнгән галим Рафис Җәмдихан китерә: «Автор бу язмасында безнең имамнарыбыз, мөгаллимнәребез бу бәйрәмне соңгы вакытта гына, Истамбул һәм Мисырга укырга барып, шуннан өйрәнеп кайтып кына бәйрәм итә башладылар ди» («Мәктәп», №2, 22/01/1914).

Ләкин бу яңалык башка муллаларга бик ошап бетми, күрәсең. Хәтерлисезме Россия мөселманнарының рухи аталары булган ишан Зәйнулла хәзрәтне? Ул Төркиядә укып кайткач, үзенең авылында беренче тапкыр мәүлид бәйрәмен уздырган булган (1872 елда). Башкалары өстенә шуны да гаеп итеп, күрше көндәш муллалар аңа каршы донос язалар һәм Ырымбур губернаторы Зәйнулла ишанны Костромага сөрә. Бу хакта Уфада чыккан «Тормыш» газетында Троицк мөгаллиме Рәхимҗан Атнабаев болай яза: «Хәзрәтнең сөргенгә җибәрелүнең сәбәпләре арасында Мәүлид бәйрәме ясауның да катнашы булган. Мәгълүм ки, бездә Мәүлид бәйрәмен ясау гадәте булмаган. Хәзрәт хаҗдан кайткач, бу бәйрәмне ясау гадәтен, икенче төрле әйткәндә, яхшы бидгатьне керткән. Донос язучылар моны хөкүмәт кешеләре каршында әләкләрен өстен чыгару өчен кулланганнар һәм шуннан файдаланганнар. Хәзрәтнең Мәүлид бәйрәме ясавын белеп, алдан чиновникларга хәбәр итеп куйганнар да, тегеләр яшеренеп күзәтеп торган» («Тормыш», №600, 1/03/1917).

Мәүлид бәйрәмен уздыруның дөреслеге-түгеллеге хакында эзләнүләр, әйткәнемчә, соңыннан матбугат битләрендә дә күтәрелә. Ырымбурда чыккан «Шура» журналында бик кызыклы рубрика булган — «Мурасәлә вә мухабәрә», ягъни, «Хатлар һәм хәбәрләр алышу». Анда, укучылардан килгән төрле әдәби, тарихи, шулай ук дини сорауларга җаваплар язганнар. Әлбәттә, бу сорауларның күбесенә мөхәррир Ризаэддин бин Фәхреддин үзе җавап биргән. Журнал Мәүлид бәйрәме мәсьәләсен дә читләтеп узмаган: «Мәүлиден-нәбине (салләллаһу галәйһи вә сәлләм) хәзерге заманда Русия мөселманнары да кылалар, Мәүлид сәбәпле мәдрәсәләрдә яллар да була. Быел галимнәр арасында моның турында бәхәсләр күренгәләде. Кайберәүләр: »Безнең динебездән булмаган эш уйлап чыгарылса, ул эш кире кагыла (кабул булмас)» дигән хәдискә таянып, «Мәүлид гамәлләре кабул булмый» диделәр». Моны аңлатсагыз иде», дип, Мәүлид бәйрәменең хөкеме турында Нурел-Гаян Атлангилди исемле мөгаллим журналга сорау җибәрә. Ризаэддин Фәхреддин, бәйрәмнең тарихын язганнан соң, бәйрәм хакында үзенең фикерен яза: «Мәүлид бәйрәмен ясауны гыйбадәт һәм дини бер гамәл дип санаса, бу эш, шиксез, бидгатьтер. Әгәр дә Мәүлид гамәлен дини гыйбадәт һәм шәригать тарафыннан әмер ителгән гамәл дип санамаса, ул вакытта, бер рөхсәт эш кенә булып каладыр. Адаштыручы бидгатькә керү ихтималы булганнан, Мәүлид бәйрәмен дини эш дип кылырга ярамый. Әмма дөньяви вә рөхсәт ителгән гадәти эшләр арасыннан булса, шәригать хөкемнәре буенча тыю күрелми», дип җавап бирә («Шура», №2, 15/01/1914).

Казан голәмәсе рәисе Галимҗан Баруди исә бу мәсьәләне башкача күрә. Журналның икенче санында ук аның Мәүлид бәйрәменә багышланган язмасы чыккан. Ул язмасында бу бәйрәмнең тарихына туктала, аны уздыру рәвеше, теле турында әйтеп китә, һәм ахырда аның дөрес булу-булмавы турында үзенең фикерен белдерә: «Мин, фәкыйрь, уйлыймын: әүвәлге заманнарда халык (күпчелеге) бик аңлы, диннәре куәтле, ышанулары һәм инанулары бик сәламәт булган, һәм Аллаһ илчесенең юлын вә тормышын һәрвакыт күз алдында тотканнар… шул яктан алар Аллаһ илчесенең фәкать туган көнендә һәм аенда аерым бәйрәм кылырга мохтаҗ булмаганнар, ә һәр айны, һәр көнне Мәүлид көне кебек күреп, шөкердә вә изгелектә булганнар» ("Әд-дин вәл-әдәб", №2, 12/04/1906).

Шулай итеп, Галимҗан Баруди фикеренчә, борынгылар көн саен кылган изгелекләрне, хәзерге заман кешеләре елына бер генә тапкыр кылалар, шуңа күрә, Мәүлид уздыру динне арттыру түгел, ә киресенчә, киметү була. Мәүлидкә багышланган башка мәкаләләр дә бу датаны уздыруның максатлары, рәвеше турында, бәйрәм белән котлауга, пәйгамбәрнең тәрҗемәи хәлен тасвирлауга багышланган. 1914 елның 2 санында Г.Баруди бер мәкаләсен мәүлид бәйрәмен үткәрү рәвешенә багышлаган, чөнки бу вакытта инде әлеге бәйрәм халык тормышына үтеп кергән һәм бәхәс икенче өлкәгә күчкән — бу бәйрәмне кайчан, ничек, ни рәвештә уздырырга кирәк?

Иске карашлы муллалар Мәүлид уздыруны аңлашылмаган телдә (гарәпчә, төрекчә) язылган борынгы китапларны уку дип кенә белгәннәр. Бу хакта Ырымбурның «Вакыт» газетында бик кызыклы мәкалә очрый: «Өченче көнне җомгадан соң Габделгазиз әфәнденең якыннарыннан бер бай кешенең Мәүлид мәҗлесенә бардык. Мисырда укып кайткан яшь имамнарыбыздан берсе бик күп арртыру һәм ялганнар белән тулы булган, шуңа да карамастан Русиянең бик күп шәһәрләрендә укыла торган гарәпчә Мәүлид касыйдәсен укыды. Кешеләрнең һәммәсе дә — муллалардан тыш — бер нәрсә аңламасалар да, бик зур ихлас белән тыңлап утырдылар. Соңра Коръән укылды, дога кылынды, садака таратылды, муллалар һәммәсе дә «кабул булсын» дип кесәләренә йөгерттеләр. Аш башлаган вакытта Каргалының рәисе Габдеррәхим әфәнде муллалардан рөхсәт сорап: «Хәзрәтләр! Без бу гарәпчә укылган Мәүлидтән бер нәрсә дә аңламадык. Шуны үз телебез белән төркичә иттереп укырга, яисә төркичәгә тәрҗемә итеп безгә аңлатырга мөмкин булмасмы икән?» дип бик хаклы бер сорау бирде.

Моңарга каршы муллалардан берсе шунда ук кычкырып: «Мәүлид гарәпчә язылган, Исхак хәзрәт мәрхүм гарәпчә укый иде, шуңа күрә без дә гарәпчә укыймыз» дип җавап бирде.

Теге сорауга бу нинди җавап була торгандыр, анысын укучылар үзләре бәяләрләр. Шунда да булса хәзрәт бик гайрәтләнеп җавап биргәнгәме, яки хәзрәтнең мәһабәте баскангамы — бер нәрсә аңламаса да, соравымның җавабы шушы бугай ахрысы дип, Габдеррәхим әфәнде авызын япты һәм ашарга тотындык.

Габдеррәхим әфәнденең болай бер дә хаксыз авыз ябуына һәм бигрәк тә бу мөбарәк айда һәр җирдә ялган касыйдәләр укылуына бик эчем пошып, мәсьәләне мин яңадан кузгаттым һәм Габдеррәхим әфәндегә карап: «Әфәндем! Әгәр мин сезнең урыныгызда булсам, тагын да бер баскыч түбәнгә төшеп, хәзрәтләрдән: «Төркичә булсын, гарәпчә булсын, Мәүлид уку үзе үк дөресме?» дип сорар идем» дидем.

Мин болай дияр-димәс муллаларның байтагы: «Әй ахмак! Ай-йай ахмак! Мәүлид укуның дөреслегендә шигең бармени? Әй ахмак!» дип кычкырынып үземә һөҗүм иттеләр. Хәер, мин аларның янында ук түгел идем, булмаса түбәләшеп тә алган булыр идек. Мин хәзрәтләрнең бу кадәр җиңеллекләренә көлеп кенә «Әлбәттә, хәзрәтләрем! Бик зур шигем бар», дидем.

Моннан соң хәзрәтләр белән байтак кына бәхәсләштек, дөресе, кычкырыштык. Миңа тарафдарлык итүче ялгыз Имәнкол авылының Габдулла хәлфә белән Каргалының Гомәр хәлфә иде. Башкалар һәммәсе каршы иделәр. Гомәр хәлфә батырлыгы булмаганлыктанмы, яки бергә яши торган муллалар белән кычкырышасы килмәгәнлектәнме — нидәндер, белмим: «Синең әйткәнең бик тугры, әмма фәкать алай эшләсәк безнең кесәләребез һәм карынларыбыз буш калачак, менәтерә Мәүлиднең иң нык дәлиле шушы: карын вә кесә мәсьәләсе» дип муллаларга ишеттерми генә сөйләнә иде».

Укытучы Фатих Сәйфи «Йолдыз» газетасында Акъегет (Чуел өязе) авылында Мәүлид уздыру турында бер репортаж язып чыгара. Ул иске карашлы муллаларның һаман да өй борынча йөреп Мәүлид уздыруларын тәнкыйтьләп чыга. Өй борынча дигәннән, «Мишәрстанда мәүлид» дигән мәкалә искә төште. Анда да муллалар өй борынча йөреп, Корън укып, хәтта ярлыларга үзләре садака биреп йөргәннәр. Бик тә матур итеп тасвирланганга, бу мәкаләдән берничә абзац китермичә булдыра алмыйм:

«Менә ишектән, бездән аз гына зуррак дүрт бала керде. Әллә нинди дога сыман нәрсә укып көйли башладылар. Көйләренең актыгы «Мәүлид ае килде янә» дип туктый иде. Укып-укып тордылар, туктадылар. Әни аларга капчыктан алынган җимешләрне бирде. Әти ничәшәр тиендер акча бирде. Һәммәбез дога кылдык. Балалар чыгып киттеләр, чәй эчү дәвам итте. Тагын берничә төркем балалар кереп, шундый ук көйләр көйләп укып, чыгып кителәр. «Болар мөнәҗәт укыйлар, мәктәптә укысагыз, сез дә шулай укырсыз», дип әни безне мөнәҗәт укуга кызыктырып куйды. Минем шәкерт буласым килде. Ләкин беркемгә дә әйтмәдем.

— Мөнәҗәт башланды! — дигән тавышка апалар кулларындагы һәммә эшләрен, әйберләрен ташлап, мәчеткә караган тәрәзәгә барып тыгылдылар. Без дә, өстәл янын ташлап, тәрәзә янына бардык. Ләкин анда безгә урын юк иде. Без урамга чыгып киттек. Без урамга чыкканда күрше Хәлимә абыстайлар янында хатыннар, кызлар, безнең иптәш балалар җыелганнар, мәчет манарасына карап торалар иде. Мәчет манарасы төрле төстәге фонарьлар белән яп-якты яктыртылган, азан әйтә торган җирендә әллә ничә кеше кычкырып бик күңелле итеп мөнәҗәт әйтәләр иде. Апалар да чыктылар: төн уртасына кадәр тыңлап тордык.

Иртә белән безне бик иртә уяттылар. Кояш чыкканда уяу булырга кирәклеген аңлаттылар, юындырдылар. Без торганда әти инде намазга барырга әзерләнгән, башына чалмасын кигән, «Ясин» укып утыра иде. Әти дога кыла башлады, без «амин» тотарга тиеш булдык. Һәммәмез «амин» тоттык, әти намазга китте.
Мичтән күмәчләр чыгарылды. Өстәлгә ашьяулык җәелде. Ике зуррак, бер кечерәк күмәч өстәлгә куелды, муллалар көтү башланды.

Муллалар безгә кергәндә без чаршау артына апалардан алда тезелешеп өлгердек. Муллалар керде. Өстәл янына утырдылар. Карт хәзрәт Коръән укый башлады. Әти муллалар ягында, әни чаршау артында тезләнеп бик түбәнчелек һәм ихлас белән тыңлап тордылар. Муллалар «амин» тотты. Әтиләр, әниләр һәм апалар — һәммәсе «амин» тотканны күргәч, берсе дә бер сүзебезгә дә җавап кайтармагач, эндәшмәгәч, без дә аларча итеп кулларыбызны күтәреп «амин» тоттык. Өстәлдәге ике зур күмәчне ике мулла, кечкенәрәген мөәззин алды. Әти ике муллага зурырак, мөәззингә аз гына кечерәгрәк бакыр акча да бирде. Муллалар дога кылып чыгып киттеләр. Мин эчемнән генә мулла булырга кызыгып калдым» («Кояш», № 24/01/1914).

Яшьләр исә Мәүлидне заманча уздыруны хуп күргәннәр. «Вакыт» газетында эшләгән Борһан Шәрәф «Илче Мөхәммәд — бездән аңа сәлам!» дигән мәкаләсендә Мәүлид бәйрәмен халыкка Мөхәммәд пәйгамбәр турында мәгълүматны күбрәк җиткерү өчен кулланырга чакыра: «Мәүлид бәйрәме пәйгамбәребезне искә төшерүгә, аның тормышын өйрәнүгә, халыкка өйрәтүгә иң яхшы бер чарадыр. Бу мөнәсәбәт белән һәммә мәчетләрдә вә Мәүлид шәриф мәҗлесләрендә руханиларыбыз халыкка Аллаһның илчесен вә аның тормышын туры вә тәэсирле итеп танытырга тырышсыннар иде.

Әгәр дә Аллаһның илчесенең ихласлы чакыруларын, бөек сыйфатларын, гүзәл әхлакларын, көчле иманын, тәэсирле вәгазләрен, яхшы мөгамәләләрен, өммәт өчен җан өзелеп кайгыртуларын без ешрак искә төшерә торсак, без аның рухиятеннән көч алып, мәгънәвиятебез артачагында, халык өчен хезмәткә, халык өчен зәхмәт күтәрүгә күңелебез кузгалачагында шик юктыр.

Без пәйгамбәребездән, аның тормышыннан игътибарсыз калганбыз. Хәзер дә пәйгамбәр белән, аның тормыш юлы һәм хәдисләре белән шөгыльләнүебез җитәрлек дәрәҗәдә түгел. Боларны арттырырга, Мәүлид шәрифне мөмкин кадәр гомуми вә сизелерлек ясап, һәрбер мөселманның колагына пәйгамбәребез хакында күбрәк нәрсә ишеттерергә, күбрәк мәгълүмат таратырга тырышуыбыз тиеш».

Көнбатыш мәдәнияте тәэсирендә Мәүлид күп төбәкләрдә, балалар өчен яңа кызыклы форматта уздырыла башлый. Шул ук Фатих әфәнде мәкаләсендә яңа рәвеш алган Мәүлид бәйрәме турында тәфсилләп язылган: «Шимбә көн өйләдән соң мәчеттә халык өчен Мәүлид мәҗлесе ясалды. Өйлә намазын укыгач, мәхәлләнең яшь имамы Нурулла әфәнде торып, халыкка кыскача гына бәйрәмнең әһәмиятен аңлатты. Шәкертләр хор белән Коръән, төрле касыйдәләр, салаватлар, шагыйрьләребезнең дини мәҗлесләргә яраклырак шигырьләреннән берничәсен укыдылар. Хатыннар өчен Мәүлид мәҗлесе кызлар мәктәбендә булды. Шимбә көн иртәдән үк мәктәпкә күп кенә хатын-кызлар җыелды. Учительница вә мөгаллимә туташларның тырышуы белән мәктәпнең эче бәйрәмгә махсус ителеп җыелган, төрле чәчәкләр белән бизәлгән иде» («Йолдыз», №1118, 1914).

Авылларда гына түгел, шәһәрдә дә бу гадәт практикага керә башлый. Мәүлид бәйрәме уңаеннан балалар өчен кичә беренче тапкыр Казанның «Шәрык клубы»нда 1913 елда уздырыла, ә инде 1914 нче елның 25 һәм 27 нче гыйнвар көннәрендә ике кичә оештырылган. Балалар өчен чыккан «Ак юл» журналы бу бәйрәм турында тәфсилләп язган һәм бәйрәм күренешләреннән фоторәсемнәр урнаштырган. «Кояш», «Йолдыз» газетлары да бу вакыйганы яктырталар. «Ак юл» журналы язуынча, клуб тышында электрик гирлянда белән бәйрәм котлавы эленгән. Сәгать 5 тә башланачак бәйрәмгә кайбер балалар инде 3 тә үк килеп утырган. Программада «Убырлы карчык» спектакле була, аннан соң балаларга чәй эчертәләр. Аннан соң балалар чыгышлары башлана, алар җырлыйлар, шигырьләр сөйлиләр. Фатыйма Гомәрова, Мәрьям Рахманкулова җырлый, дип яза Фатих Әмирхан «Кояш» газетында чыккан мәкаләсендә. Хор белән җырлаган төркем сурәтендә алда Сара Садыйкова тора дигән фикер дә бар. Ахырдан 40-50 баладан торган хор Г. Тукаевның «Һәрдаим таян син Аллаһыга» дигән шигырен җырлыйлар. Концерттан соң апалары балаларны уйнаталар, биетәләр, аларга бүләкләр тараталар. Балаларга кичә бик тә ошый һәм аларны көчкә төнге 11 дә генә өйләренә озаталар. Беренче кичәдә 5-10 яшьлек 243 бала, 122 ана, аларны уйнатучы, караучы 40 туташ, оештыручы төркем катнаша, икенчесендә 150 бала була. Кичәләр түләүле булса да, клубның кереме булмый, әле киресенчә 200 сум чыгым була. Кичәләр бик зур уңыш белән уза, хәтта 1915 елда, сугыш башлануга карамастан, «кассаларда билетлар күп кешегә җитми калды» дип яза «Кояш» газеты. Бу балалар бәйрәмнәре мөселманнар яшәгән башка төбәкләргә дә тарала.

Гомумән алганда, борынгы гадәт буенча, Мәүлид аенда күп итеп иганә кылырга тырышканнар. Мәсәлән, 1915 елда Казанда сугышка киткән фәкыйрь солдатлар балалары өчен ачылган ике ашханәдә дә Мәүлид кичәсенә багышлап, Гаишә Юнысова оештыруы белән балалар өчен аш әзерләнә, бүләкләр, күчтәнәчләр таратыла. «Болгар» мосафирханәсенең хуҗасы Гарәбшаһ Рамазанов хезмәткәрләргә ярдәм йөзеннән бүләкләр ясый.

Мәүлид көне чаралары Казанда гына түгел, башка зур шәһәрләрдә дә оештырылган. Мәсәлән, Уфада ахун Җиһангир Абызгилдин (аның турында остаз Әлфрид Бостанов күптән түгел язган иде) махсус прошение белән гаскәр начальнигына мөрәҗәгать иткән һәм солдатларның беренче мәчеткә җыелып Мәүлид тыңлауларына рөхсәт алган. Әйтеп узарга кирәк, Уфада Мәүлид бәйрәме мәрасиме мөфтидә саклана торган Пәйгамбәребезнең чәч төген карау белән төгәлләнә торган булган.

Беренче бөтендөнья сугышы башлану, аннары 17 ел инкыйлабы Мәүлид бәйрәменә үсәргә ирек бирми. Чит илләрдәге татар диаспоралары гына бу көнне бәйрәм итүне дәвам итәләр. Мәсәлән, Финляндиядә, Япониядә, Манчжуриядә, Төркиядә яшәгән татарлар өчен бу көн бәйрәм итәргә, үзләренең диннәренә мөрәҗәгать итәргә сәбәп була. Совет чорында Мәүлид бәйрәме онытылыбрак кала, халык Корбан, Ураза гаетләре уку белән генә чикләнә.Соңгы елларда Мәүлид бәйрәме безгә кире кайтты һәм аның белән бергә янәдән, 100-150 ел элек кебек, дини бәхәсләр дә әйләнеп кайтты.